Các kỳ thi môn Ngữ Văn, đặc biệt là những kỳ thi quan trọng cuối cấp, thường đánh giá năng lực vận dụng các thủ thuật ngôn ngữ của thí sinh. Việc nắm vững khái niệm, cách nhận biết và tác dụng về biện pháp tu từ là vô cùng quan trọng. Nắm bắt được bản chất và cách thức hoạt động của chúng sẽ giúp bạn nâng cao khả năng diễn đạt, từ đó đạt kết quả cao trong các bài kiểm tra.
Biện pháp tu từ trong văn học là gì?
Trong thế giới của ngôn ngữ và văn chương, thuật ngữ “biện pháp tu từ” đề cập đến cách thức sử dụng ngôn ngữ một cách độc đáo, không theo cách diễn đạt thông thường. Mục đích của việc này là tạo ra những hiệu ứng nghệ thuật đặc sắc, làm nổi bật ý tưởng, đánh thức cảm xúc, và kiến tạo những hình ảnh sống động trong tâm trí độc giả.
Các biện pháp tu từ được áp dụng trên nhiều cấp độ khác nhau của ngôn ngữ. Căn bản nhất là từ các từ các câu đơn lẻ, câu văn, đoạn văn cho đến toàn bộ tác phẩm, một bài văn. Đó có thể là cách dùng từ ngữ đầy dụng ý, những câu văn ẩn chứa sự hài hước, hay là một cách trình bày ý tưởng phá cách, nhằm mục đích cuối cùng là kích thích trí tưởng tượng của người đọc.
Để hiểu rõ hơn, chúng ta hãy cùng xem xét một vài ví dụ về biện pháp tu từ:
- Ẩn dụ: Khi nói “Thời gian là kẻ cắp”, người viết đã ngầm so sánh thời gian với một tên trộm, nhấn mạnh vào tốc độ trôi qua và sự mất mát mà nó gây ra.
- So sánh: “Mắt em như vì sao” là một hình ảnh so sánh nhằm tôn vinh vẻ đẹp rạng ngời của đôi mắt, sử dụng hình ảnh một thiên thể lung linh để làm nổi bật điều đó.
- Nhân hóa: Trong câu “Cây cối thủ thỉ chuyện trò”, cây cối được gán cho hành động và đặc tính của con người, khiến chúng trở nên sống động hơn, gần gũi hơn.
- Điệp ngữ: “Yêu anh, em yêu anh rất nhiều” lặp đi lặp lại từ “yêu” nhằm thể hiện sự da diết và nồng nàn của tình cảm.
Việc dùng biện pháp tu từ có tác dụng gì?
Việc nắm vững định nghĩa và cách dùng của các biện pháp tu từ, giúp chúng ta nhận ra tầm quan trọng của nó trong việc sử dụng ngôn ngữ, cụ thể là trong tiếng Việt. Điều này thể hiện rõ ở những điểm sau:
Kiến Tạo Hình Ảnh: Các nhà văn, nhà thơ nhờ vào ngôn từ giàu sức gợi đã tạo ra những hình ảnh có chiều sâu và mang lại cảm xúc chân thật, gần gũi với người tiếp nhận.
Đánh Thức Cảm Xúc: Sử dụng ngôn ngữ một cách tinh tế giúp khơi gợi mọi cung bậc cảm xúc của con người, từ yêu thương, đau khổ, đến sợ hãi và niềm vui.
Dấu Ấn Riêng: Nhờ sự sáng tạo và linh hoạt trong việc dùng từ và cấu trúc, các tác giả tạo ra những nét đặc trưng riêng, khiến người đọc dễ dàng nhận diện phong cách của họ.
Làm Giàu Ngôn Từ: Tính đa dạng trong việc lựa chọn từ ngữ và cách diễn đạt giúp nội dung tác phẩm phong phú hơn, mới mẻ và đầy tính khám phá.
Tăng Tính Tương Tác: Các từ ngữ và hình ảnh mang tính biểu tượng cao dễ gây ấn tượng mạnh, thúc đẩy sự tương tác giữa tác phẩm với người đọc và làm sâu sắc hơn trải nghiệm đọc.
Các biện pháp tu từ cơ bản bạn cần nắm rõ
Trong chương trình Ngữ văn phổ thông, các bạn học sinh cần đặc biệt chú trọng đến những biện pháp tu từ sau:
Biện pháp điệp ngữ
Định nghĩa: Lặp ngữ là một biện pháp tu từ thuộc về cú pháp, trong đó một từ, một vần, một cấu trúc hay thậm chí một đoạn được cố ý lặp lại. Đây là cách thức để tạo hiệu quả nhấn mạnh, làm rõ ý và kích thích cảm xúc.
Phép điệp ngữ gồm một số loại chính như sau:
- Điệp cấu trúc.
- Điệp cú pháp – cấu trúc.
- Điệp từ.
- Điệp ngữ vòng.
Biện pháp ẩn dụ
Định nghĩa: Ẩn dụ là một biện pháp tu từ trong đó ta gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng, giúp diễn đạt sinh động, hàm súc.
Biện pháp ẩn dụ gồm các loại dưới đây:
- Ẩn dụ cách thức.
- Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác.
- Ẩn dụ phẩm chất.
- Ẩn dụ hình thức.
Công dụng: Nó mang đến sự cô đọng và tính biểu tượng cao cho các câu văn, câu thơ.
Biện pháp hoán dụ
Định nghĩa: Hoán dụ là một biện pháp tu từ từ vựng. Ta sẽ Gọi tên sự vật, hiện tượng bằng một tên gọi khác có mối liên hệ gần gũi với nó để tăng tính gợi hình và gợi cảm.
Một số kiểu câu văn hoán dụ thường gặp:
- Lấy dấu hiệu của sự vật để chỉ sự vật.
- Lấy vật dùng để chỉ người dùng.
- Lấy bộ phận để chỉ toàn thể.
- Lấy vật chứa đựng để chỉ vật bị chứa đựng.
- Lấy cái cụ thể để chỉ cái trừu tượng.
Công dụng: Biện pháp tu từ này giúp câu văn, đoạn thơ trở nên giàu hình ảnh hơn, hàm súc hơn và gợi cảm hơn.
Biện pháp nhân hóa
Định nghĩa: Nhân hóa là một biện pháp tu từ sử dụng các từ ngữ vốn dùng để miêu tả hoặc gọi tên con người để áp dụng cho đồ vật. Gán đặc điểm, hành động của con người cho sự vật, hiện tượng như cây cối, đồ vật hay con vật. Nhân hóa làm cho thế giới xung quanh trở nên gần gũi, đồng thời truyền tải cảm xúc của người viết.
Có 3 loại biện pháp nhân hóa thường thấy là:
- Dùng từ ngữ chỉ hành động, tính chất của người nhằm hô gọi, miêu tả về sự vật không phải người.
- Trò chuyện với vật như con người.
- Dùng những từ ngữ vốn chỉ tả con người để dùng cho vật.
Công dụng: Làm cho các sự vật trở nên gần gũi và sinh động trong ngôn ngữ, mang lại hiệu quả biểu cảm cao hơn cho câu văn hoặc bài thơ.
Biện pháp so sánh
Định nghĩa: Đây là một trong những biện pháp tu từ thông dụng nhất, là việc đối chiếu giữa các sự vật, hiện tượng dựa trên điểm tương đồng, làm nổi bật sự vật được so sánh và gợi cảm xúc cho người đọc.
Phép so sánh có hai dạng chính đó là: so sánh ngang bằng và so sánh không ngang bằng.
Công dụng: Việc so sánh sự việc sẽ tạo ra những hình ảnh cụ thể, sống động, giúp cho câu văn trở nên hàm súc, đồng thời khơi gợi trí tưởng tượng phong phú và bay bổng cho người đọc.
Biện pháp liệt kê
Định nghĩa: Liệt kê là sắp xếp liên tiếp các từ ngữ hoặc cụm từ thuộc cùng một nhóm nhằm diễn tả một cách trọn vẹn và sâu sắc hơn các khía cạnh khác nhau của một sự vật, tư tưởng hoặc tình cảm.
Công dụng: Làm nổi bật, làm rõ hơn một ý tưởng nhất định.
Nói giảm – nói tránh
Định nghĩa: Việc sử dụng những từ ngữ thô thiển, trực tiếp sẽ gây khó chịu hay làm tổn thương người khác. Thế nên dùng biện pháp tu từ “nói giảm nói tránh” là cách diễn đạt nhẹ nhàng hơn, uyển chuyển hơn. Nó giúp làm dịu bớt sự đau buồn, nặng nề trong lời nói.
Biện pháp nói quá
Định nghĩa: Sử dụng những từ ngữ mang tính chất khuếch đại về mức độ, quy mô để tạo ra ấn tượng mạnh mẽ hơn đối với người đọc hoặc người nghe chính là biện pháp nói quá. Mục đích chính của nó là làm cho ý tưởng, câu văn được truyền tải trở nên sinh động và đáng nhớ hơn.
Biện pháp chơi chữ
Định nghĩa: “Chơi chữ” là hình thức vận dụng sự đặc biệt, sự đồng điệu về mặt âm thanh và ý nghĩa của từ ngữ để tạo ra hiệu ứng hài hước, dí dỏm và làm cho câu văn trở nên hấp dẫn và thú vị hơn.
Một số lối chơi chữ chúng ta thường gặp:
- Dùng từ gần âm.
- Dùng điệp âm,
- Dùng từ đồng âm.
- Dùng từ nói lái.
- Dùng từ đồng nghĩa, gần nghĩa, trái nghĩa.
Phép đối
Định nghĩa: Là cách sắp xếp các từ ngữ hoặc cụm từ một cách đối xứng về cấu trúc để thể hiện sự tương đồng hoặc tương phản về nghĩa. Từ đó người viết thể hiện được ý nghĩa muốn truyền đạt rõ ràng hơn, đồng thời tạo nên sự cân đối, hài hòa cho câu văn.
Nên lưu ý những gì khi sử dụng các biện pháp tu từ?
Mặc dù có rất nhiều tác dụng, nhưng khi sử dụng các biện pháp tu từ, bạn cần lưu ý một số vấn đề sau:
Tránh việc sử dụng quá nhiều biện pháp tu từ
Việc nhồi nhét quá nhiều biện pháp tu từ vào cùng một câu hoặc một đoạn văn có thể làm cho người đọc bị rối rắm trong việc nắm bắt thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm và làm giảm đi tính trôi chảy của đoạn văn.
Chính vì thế, khi sử dụng biện pháp tu từ, chúng ta nên hướng đến việc sử dụng một cách cẩn thận và có chọn lọc. Chỉ nên tập trung vào một biện pháp duy nhất cho mỗi câu hoặc mỗi đoạn văn. Nên ưu tiên vào những phần nội dung cần làm nổi bật hoặc tạo dấu ấn đặc biệt cho người đọc.
Lựa chọn biện pháp tu từ phù hợp với đối tượng và bối cảnh
Do ngôn ngữ Việt sở hữu có một kho tàng phương thức diễn đạt đa dạng. Thế nhưng, việc vận dụng các biện pháp tu từ đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng trong từng câu văn, sao cho phù hợp với từng hoàn cảnh và người nghe.
Không phải lúc nào người đọc cũng có thể tiếp nhận trọn vẹn ý tứ mà bạn muốn gửi gắm trong đoạn văn. Nếu sử dụng không đúng chỗ thậm chí có thể tạo ra sự bực bội hoặc những hiểu lầm sơ sót không mong muốn.
Lời kết
Qua những chia sẻ vừa rồi của Công thức 60s, bạn đã có cơ hội tiếp cận với một vài biện pháp tu từ thường xuyên xuất hiện trong các tác phẩm văn chương. Mong rằng, những thông tin này sẽ mang đến cho bạn một cái nhìn khái quát và nâng cao được các kỹ năng trong việc giải quyết các bài tập liên quan đến nội dung này nhé.
